فقه اللغة (کتاب)«فقه اللغة» اثر عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی (متوفی ۴۲۹ ق) که به روش موضوعی مطالب کتاب را در یک جلد به زبان عربی به نگارش درآورده است. مولف در مقدمه کتاب تصریح می‌کند که کتاب را برای وزیر ابوالفضل عبدالله بن احمد المیکالی تالیف کرده است. [۱]
فقه اللغة،ثعالبی،ص۲۵.
۱ - ساختار کتابکتاب به صورت موضوعی در ۳۰ باب و هر باب حاوی تعدادی فصول تدوین شده است. ۲ - گزارش محتوامطالب کتاب را از علمای لغت؛ مانند: خلیل ، اصمعی ، ابی عمرو شیبانی ، کسائی ، ابی زید، ابی عبیدة، ابن اعرابی، و ابن درید و نفطویه، ابن خالویه، ازهری، ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا القزوینی گرفته است. کتاب با دو مقدمه آغاز شده است. یکی از محقق که در آن به زندگی مولف، ویژگی‌های کتاب، نسخ تحقیق و همچنین روش تحقیق پرداخته است. نویسنده در مقدمه دیگر بیان کرده که چرا زبان عربی مقدم بر دیگر زبانهاست و باید بر این زبان مسلط شد و در نهایت محتویات کتاب را به صورت موضوعی ذکر کرده است. ۲.۱ - محتویات ابواب کتابمحتویات ابواب کتاب به اختصار به شرح زیر است: ۱- در ۱۴ فصل واژه‌هایی که در مورد نباتات و درختان ، مکانها، حیوانات ، البسه، اغذیه، و هر چیزی که بتوان به آن یک کلی اطلاق کرد، توضیح داده است. [۲]
فقه اللغة،ثعالبی،ص۴۱.
۲- بابی در تنزیل و تمثیل، که شامل پنج فصل می‌باشد، این فصول بیانگر واژگانی است که در مورد طبقات انسانها ، حیوانات (با این تفاوت که در باب اول کلی ذکر کرده و در این باب به جزئیات نیز پرداخته است)، شتر ، انواع آلات و ادوات، را ترجمه کرده است. ۳- در ترجمه واژگان اشیائی است که با اختلاف احوال اسامی و اوصافشان نیز تغییر می‌کند که آنها را ترجمه نموده است که حاوی شش فصل است: مثل مائده ( سفره )، خوان (سفره) با این تفاوت که در مائده طعام موجود می‌باشد و در خوان چنین نیست. ۴- در ترجمه واژگانی که در اوائل اشیاء و اواخرشان استعمال می‌شود که در سه فصل می‌باشد: مانند: صبح (اول روز) و غسق (اول شب). ۵- در ترجمه واژگانی که در موضوع کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین و ضخیم‌ترین اشیاء، مورد استعمال واقع می‌شود، این باب شامل ده فصل می‌باشد: مثل الحصی (سنگ ریزه) و الدخل ( پرنده کوچکی که بالای درختان و نخلها باشد). ۶- در ترجمه واژگانی که در موضوع، طول (درازی) و قصر (کوتاهی) مورد استعمال واقع می‌شود، که مطالب این باب در هفت فصل ذکر شده است؛ مثل: شوذب (دراز)، شطبة (دراز)، دحداح (کوتاه) ۷- در ترجمه واژگانی که در موضوع یبس (خشک) و لین (نرم) و رطوبة (تر) مورد استعمال واقع می‌شود که چهار فصل دارد. ۸- در ترجمه واژگانی که در موضوع شدت (سختی و تندی و درشتی) مورد استعمال واقع می‌شود و شامل چهار فصل می‌باشد. ۹- ترجمه واژگانی که کثرت و قلت را دربر می‌گیرند در هشت فصل ذکر شده است. ۱۰- ترجمه واژگانی که متضادند در ۳۸ فصل ذکر شده است. ۱۱- ترجمه واژگانی که دلالت بر پر بودن و خالی بودن، پوشیده و لخت بودن است که حاوی ۱۰ فصل می‌باشد. ۱۲- واژگانی که دلالت بر میانه بودن دارد که حاوی ۶ فصل می‌باشد. ۱۳- واژگانی که انواع رنگها و اثر پذیری‌ها را ذکر و ترجمه نموده و حاوی ۲۹ فصل می‌باشد. ۱۴- واژگانی که بر دندانهای انسان و غیر انسان صدق می‌کند را ذکر و ترجمه کرده که حاوی ۱۷ فصل می‌باشد. ۱۵- حاوی واژگانی است که مربوط به اعضاء بدن و اوصاف و عیوب آن می‌باشد که در ۶۵ فصل ذکر شده است. ۱۶- واژگانی که در امراض و دواها مورد استعمال واقع می‌شود و مشتمل بر ۱۴ فصل می‌باشد. ۱۷- واژگانی که برای انواع حیوانات و اوصاف آنها مورد استعمال قرار می‌گیرد. این باب حاوی ۳۹ فصل می‌باشد. ۱۸- واژگانی که در احوالات انسان و حیوان مورد استعمال واقع می‌شود را در ۲۷ فصل ترجمه نموده است. ۱۹- الفاظی که در حرکات و اشکال و هیئت‌ها و انواع شکار و شکار کردن مورد استعمال واقع می‌شود را ترجمه نموده است و حاوی ۴۰ فصل می‌باشد. ۲۰- الفاظی که دلالت بر انواع صداهای انسان و غیر انسان می‌کند و مورد استعمال واقع می‌شود را ترجمه نموده و حاوی ۲۳ فصل است. ۲۱- الفاظی که دلالت بر انواع تجمع‌های انسانی و غیر انسانی که مورد استعمال واقع می‌شود را ترجمه نموده است و حاوی ۱۴ فصل است. ۲۲- الفاظی که دلالت بر بریدن، شکستن و شکافتن می‌کند را در ۲۷ باب ترجمه کرده است. ۲۳- الفاظی که دلالت بر لباس ، سلاح ، ادوات، آلات می‌کند را در ۴۹ باب ترجمه می‌کند. ۲۴- الفاظی که دلالت بر غذاها و نوشیدنی‌ها و مواردی از این قبیل می‌کند را در ۱۷ فصل ترجمه کرده است. ۲۵- الفاظی که دلالت بر بادها، بارانها ، چاه‌ها، آبها می‌کند را در ۱۰ فصل ترجمه کرده است. ۲۶- الفاظی که دلالت بر انواع زمینها، کوه‌ها ، اماکن می‌کند را در ۱۷ فصل ترجمه کرده است. ۲۷- الفاظی که برای انواع سنگها مورد استعمال قرارمی گیرد را در سه فصل ترجمه کرده است. ۲۸- الفاظی که در موضوع نباتات، کشاورزی و زراعت و نخلها استعمال می‌شود را در هفت فصل ترجمه کرده است. ۲۹- الفاظی که مشترک بین فارسی و عربی می‌باشد را در پنج فصل بیان کرده است. ۳۰- در این باب اسامی، افعال، و اوصاف مختلفی که تحت عنوان خاصی قرار نمی‌گرفته‌اند، ذکر شده است و شامل ۲۹ فصل می‌باشد. [۳]
فقه اللغة،ثعالبی،ص۳۳۵.
۳ - وضعیت کتابمحقق کتاب، جمال طلبه، کتاب را بر اساس تحقیق بر روی سه نسخه از کتاب منتشر کرده است. در پایان کتاب نیز فهارس آیات، احادیث، ضرب المثلها، کتب، اعلام، قبائل، و فهرست محتویات ذکر شده است. [۴]
دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۶۷.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب لغت عرب
|